چرخ بی‌مهری خم رنگرزان را شکست/ حنایی که دیگر رنگ ندارد

خبرگزاری فارس: رنگرزی هنر فراموش شده در استان زنجان محسوب می‌شود.
خبرگزاری فارس: چرخ بی‌مهری خم رنگرزان را شکست/ حنایی که دیگر رنگ ندارد

به گزارش خبرگزاری فارس از زنجان، رنگرزی هنر فراموش شده زنجانی‌ها است که در سال‌های نچندان دور این هنر زیبا با خلاقیت هنرمندان زنجانی رونقی جدی داشت و مردم برای بافت قالی‌های خوش رنگ و دست‌بافت از رنگ‌های ساخته شده توسط هنرمندان زنجانی استفاده می‌کردند.

امروز رنگرزی هنری فراموش شده در زنجان است که در حال حاضر تنها چند کارگاه کوچک توسط دستان پینه‌بسته هنرمندان زنجانی می‌چرخد و اندک درآمدی برای هنرمندان پیشکوست محسوب می‌شود.

در خصوص سابقه رنگرزی استان زنجان اطلاعاتی در دست نیست ولی به یقین می‌توان گفت که رنگرزی الیاف از زمان رواج قالیبافی در استان متداول بوده است و بافندگان قالی با پی‌بردن به خواص رنگ‌دهی گیاهان منطقه و رنگرزی الیافی چون پشم و نخ توانستند قالی‌های نفیس و با ارزشی را تولید نمایند، با استناد به مدارک موجود اقوام افشار ساکن در این استان علاوه بر تولید بهترین فرش‌های ایران رنگرزی الیاف را نیز به عهده داشتند، آنان با استفاده از گیاهان مختلف از جمله روناس، حنا، جاشیر، پوست گردو، پوست انار و پوست پیاز با به کارگیری انواع فنون و مهارت‌های حرفه‌ای رنگ‌های متنوع را تهیه می‌کردند.

*رواج رنگ‌های شیمیایی عامل کمرنگی رنگرزی در زنجان

کارگاه رنگرزی و محل داد و ستد الیاف پشمی و نخی این اقوام، جنب تیمچه بازار بوده که از بازار زنجان به طرف خیابان کمربندی خیام امتداد داشته است، ولی امروزه به علت رواج رنگ‌های شیمیایی، شیوه رنگرزی سنتی کمرنگ شده است و تعداد اندکی از کارگاه‌های رنگرزی در کاروانسرای شاطر علی، شامی بالا و پایین، سرای نهالی و حاج فتح‌الله مشاهده می‌شود، رنگرزان ماهری از جمله مرحوم ولی قره‌خانی، مرحوم حاج قربان‌علی صباغی، مرحوم عبدالله اورنگی و مرحوم حاج احمد که با تلاش، سختکوشی‌، پشتکار و با استفاده از گیاهان رنگزا الیاف پشمی و پنبه‌ای را رنگ‌آمیزی می‌کردند و قالی زنجان را غنا می‌بخشیدند.

به علت رکود این صنعت اکثر پیشکسوتان رنگرز استان از این پیشه کناره‌گیری کردند و چند نفر هنوز هم به این شغل اهتمام دارند که از جمله بختیاری، حاج زیدالله ندرلو و فرهاد یادگاری هستند.

رنگرزی علمی است که طی آن ماده رنگی در شرایط معینی از درجه حرارت و زمان، بر الیاف و یا کالای منسوج از نوع معینی اثر می‌گذارد و آن را رنگ می‌کند.

در صنعت نساجی که رنگرزی فرش را نیز شامل می‌شود، رنگ به طور اعم، به همه مواد طبیعی و یا شیمیایی که قابلیت رنگرزی الیاف و یا منسوجات را دارند، اطلاق می‌شود.

*بقایای چندین کارگاه رنگرزی در هزاره سوم پیش از میلاد

در هزاره سوم پیش از میلاد در مقبره «خنوم هوتب» در بنی‌حسن از سلسله دوازدهم خاندان مصر، سفال‌ها و نقاشی‌های رنگی باقی مانده، ردیفی از زنان را که احتمالاً مربوط به گروهی از قبایل‌اند، نشان می‌دهد.

این افراد لباس‌هایی با راه‌های کاملاً مشخص و رنگین، احتمالاً پشمی پوشیده‌اند، از پاپیروس‌های باقی مانده از دوران سلسله‌های نوزدهم و هیجدهم که دوران طلایی حکومت فراعنه در مصر است، بقایای چندین کارگاه رنگرزی و پاتیل‌های مخصوص رنگ یافت شده است و دستور رنگرزی با گیاهانی نظیر «زعفران، زردچوبه، رنگ وَ سمه» و همچنین رنگ‌های «قرمز دانه و روناس و بقم و ریشه گیاهی به نام الکانت» برای رنگ قرمز داده شده است، از ترکیباتی نظیر "سولفات آهن"، "زاج سفید" و "رنگ آهن" به عنوان دندانه و سرکه و آبغوره به عنوان اسید کمکی یاد شده است.

*کشف نخستین چرخ ریسندگی در غرب ایران

نخستین چرخ ریسندگی مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد را که در غرب ایران کشف شده و مربوط به دوره تمدن ایلامی‌ها است، آغاز ریسندگی می‌دانند که بی‌تردید در این مناطق تولید پارچه و استفاده از رنگ باید قدمتی کهن داشته باشد، رنگ قرمز ارغوانی 1600 سال پیش از میلاد، در جزیره «کرت» کشف شد و تمدن دریایی فنیقیه از تجارت این رنگ که از غده‌‌ای در کنار مجرای تنفسی حلزون دریایی به دست می‌آمد، سود فراوانی بدست می‌آورد، این رنگ در ایران و یونان قدیم کاربرد داشت، شنل‌های ارغوانی سرداران هخامنشی شهرت جهانی داشت.

خوشبختانه در پرتو دستاوردهای جدید باستان‌شناسی و نیز با بررسی آثار مکتوب معلوم شده است که پیش از اسلام ایرانیان در بافت قالی و نساجی و به تبع آن در رنگرزی سابقه‌ای دیرینه دارند، پیش از اسلام، به ویژه شواهدی همچون اشاره "گزنفون" مورخ یونانی، به کارگاه قالی‌بافی شاهان هخامنشی در شهر «سارد» 400 سال قبل از میلاد، نوشته‌هایی درباره قالی ارغوانی رنگ، روی قبر کوروش و قالی "پازیریک" که تا به حال نخستین نمونه قالی ایران محسوب شده، وجود هنر قالی‌بافی و به تبع آن صنعت رنگرزی را از آغاز تاریخ ایران باستان به صورت هنری ارزنده و تکامل‌یافته در منطقه قطعی می‌سازد.

در حاشیه فرش پازیریک، نقش تعداد زیادی اسب به چشم می‌خورد و در بافت آن از رنگ‌های سبز، آبی، قرمز و زرد استفاده شده است، با بررسی نقوش و همچنین طریقه بافت آن معلوم می‌شود که دست‌کم سنت هزار ساله‌ای لازم است تا چنین فنون پیچیده‌ای شکل گیرد.

در دوره ساسانی، کشف نمونه‌هایی از پارچه‌های دوره ساسانی که شاهکارهایی از ذوق، ظرافت، هنر طراحی و رنگرزی محسوب می‌شود، دلیلی بر وجود صنایع پیشرفته رنگرزی، نساجی است، از نمونه‌های فرش ساسانی که متأسفانه با حمله اعراب از میان رفته است ولی ذکر آن در بسیاری از کتب قرون اولیه اسلامی از جمله تاریخ طبری آمده است، فرش بهارستان یا بهار خسرو است که علاوه بر استفاده از سنگ‌ها و جواهرات و تزئینات گران‌بها و بی‌نظیر، استفاده از رنگ‌های زیبایی که همه فصول سال را به نحو حیرت‌انگیزی در مقابل نگاه بیننده قرار داده است.

شیوه ساسانیان در به کارگیری رنگ‌ها با شیوه بیزانسی تفاوت داشته و تنها رنگ‌های به کار رفته یکی است، ولی رنگ‌های ساسانی دارای درخشش کمتر و معتدل‌تر است و هنرمندانه‌تر تقسیم شده و با در نظر گرفتن نقش انتخاب شده‌اند.

در دوران آل‌بویه و سپس سلجوقیان به وجود کارگاه‌های رنگرزی که به صورت صنفی و تولیدی در بسیاری شهرهای ایران نظیر یزد، کاشان و اصفهان اشاره شده است، در این کارگاه‌ها رنگرزان به طور دائم حضور داشتند و تجربه و مهارت و ذوق خود را در این رنگرزخانه‌ها به کار می‌گرفتند،با شروع حکومت سلاجقه در ایران همه فنون به ویژه نساجی و قالی‌بافی نیز به خاطر عشایر ترک در سراسر ممالک اسلامی اهمیت فراوان پیدا کرد، یک نمونه از بافته‌های دوره سلجوقی که در موزه :متروپلیتن" موجود است دارای اشکال توریقی (به معنی برگ دادن درخت) به رنگ پرتغالی و قهوه‌ای و قطعه‌ای دیگر به رنگ سبز و سفید است.



*رنگین‌کمان رنگ‌ها زینت‌بخش قالی‌های زنجانی

رنگ‌های فرش با استفاده از گیاهان و به کمک مهارت استادکاران رنگرز به حد و دامنه‌ای رسید که به تدریج دیگر هنرها و صنایع‌دستی را در سایه قرار داد، «روناس، نیل، اسپرک، پوست گردو، پوست انار، زعفران» و سایر رنگ‌های گیاهی که از صدها سال قبل، شناخته شده بود، به دست هنرمندان رنگرز ایرانی جلوه‌ای یافت که در هیچ کجای دیگر از جهان تقلیدشدنی نبود.

دوران صفویه اوج ترقی صنایع نساجی و قالی‌بافی است و خوشبختانه آثار زیادی از آن زینت‌بخش موزه‌های دنیا است که شیوه رنگ‌آمیزی ملایم و بی‌نظیر در قطعات به دست آمده به چشم می‌خورد،رنگ‌های متعددی که در بافت قالی‌ها به کار رفته است عبارتند از قرمز سیر، آبی، سبز، زرد کمرنگ و نارنجی که این رنگ‌ها تقریباً معادل رنگ‌هایی هستند که امروزه در رنگرزی سنتی ایران از آنها استفاده می‌شود و نشانه بارز قدمت صنعت رنگرزی در ایران است.

رنگرزان به کمک خلاقیت خود، ته رنگ‌هایی به وجود می‌آوردند که با یکدیگر تفاوت جزئی داشتند، مثلاً در ترکیب رنگ‌ها، بنفش مخلوط با سرخ را برای ساختن رنگی مانند شاه‌توتی که درخشش شگرفی داشت و یا با مخلوط بیشتری از زرد تند آنها را به رنگ سرخ خرمالویی درمی‌آوردند، صنعت رنگرزی ایران در اواخر دوران صفویه، همزمان با رشد رنگرزی مدرن در اروپا عظمت و درخشندگی خود را تا حدی از دست داد، در دوره پهلوی به سبب استفاده از رنگ‌های شیمیایی خارجی و پنبه و پشم وارداتی برای تار و پود قالی، اصالت و خودکفایی این هنر و فن آسیب دید.